Abu Rayhon Beruniy
Beruniy Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad
(4.10.973–13.12.1048) – buyuk o‘zbek qomuschi
olimi. Beruniyning bilim
doirasi, uning ilmiy merosi mazmunan
rang-barangdir. Beruniy
ijodi 152 kitob va
risoladan
iborat
bo‘lib, ko‘pchiligi
o‘z zamonasida o‘ziga
xos
bir
qomus
bo‘lgan. U 990 yillarda
Kot
shahrida
muhim
astranomik
kuzatishlar
olib
boorish uchun astronomic asboblar ixtiro qilgan. Ko‘pgina
olimlar
bilan
yaqindan
aloqada
bo‘lgan. Masalan, Abu Ali ibn Sino bilan xat orqali fan
sohasida
qiziqarli
munozaralar
olib
borgan. Bu yozishmalarda fazo, issiqlikning
tarqalishi, jismning
issiqlikdan
kengayishi
va
sovuqlikdan
torayishi, nurning
aks
etishi
va
sinishi, umuman akustika, elektr, magnetizm
kabi
muhim
masalalar
bo‘yicha o‘zaro fikr yuritganlar. Beruniy aylanaga ichki chizilgan
muntazam
to‘qqiz burchak tomonini
hisoblash
formulasini
chiqarishda
x3=1–3x
ko‘rinishdagi
tenglamalarga
duch
kelgan
va
ularni
yechgan.
Beruniy yoritgichlar
harakatini
geometric bilimlarga
tayanib
izohlagan. Olamning
tuzilishini
tushuntiradigan
geometric va
geliosentrik
nazariyalar
teng
kuchli
ekanligini
ko‘rsatgan. Uning ishlarida
geometriya, arifmetika, algebra, sonlar nazariyasi,trigonometriya
va
boshqa
fanlarga
doir
bilimlar
ma’lum tartibda sistemalashtirgan. Ulardagi
matematik
tushunchalarga
ta’rif berilgan
va
mazmuni
yoritilgan. Beruniy biror
sohani
o‘rganar ekan, unga ijodiy yondashib, uni atroflicha bayon qilgan. Masalan, arifmetikadagi
uchlik
qoidani
o‘rganib, besh, yeti va undan ortiq miqdorlarning
o‘zaro bog‘liqligini
hisobga
olib (uchlik qoidasidek) umumlashgan
qoida
chiqargan. “
” ning bir necha o‘nli raqamlargacha
aniqlikdagi
sonli
qiymatini
hisoblab
chiqargan.