21- §. YIG‘INDINING
KVADRATI. AYIRMANING KVADRATI
Ikkita son yig‘indisining
kvadrati (a+b)2 ni qaraymiz. Ko‘phadni ko‘phadga ko‘paytirish qoidasidan foydalanib,
hosil qilamiz:
(a+b)2=(a+b)(a+b)=a2+ab+ab+b2=
a2+2ab+b2,
ya’ni
(1)
Ikki son yig‘indisining kvadrati birinchi son kvadrati
plyus birinchi son bilan ikkinchi son ko‘paytmasining ikkilangani plyus
ikkinchi son kvadratiga teng.
(1) formulani 13- rasmda tasvirlangan kvadratning
yuzini ko‘zdan kechirib, osongina hosil qilish mumkinligini aytib o‘tamiz.
Endi ikki son ayirmasining kvadratini qaraymiz:
(a–b)2=(a–b)(a–b)=a2–ab–ab+b2=a2–2ab+b2,
ya’ni
(2)
Ikki son ayirmasining kvadrati birinchi son kvadrati minus birinchi son bilan ikkinchi son ko‘paytmasining ikkilangani plyus ikkinchi son kvadratiga
teng.
(1) va (2) tengliklarda a
va b
istalgan sonlar yoki algebraik ifodalardir.
(1) va (2) formulalarni qo‘llashga doir misollar:
1) (2m+3k)2=(2m)2+2(2m)(3k)+(3k)2=4m2+12mk+9k2;
2) (5a2–3) 2=(5a2) 2–2·5a2·3+32=25a4–30a2+9;
3) (–a–3b)2=((–1)(a+3b))2=(–1)2(a+3b)2=(a+3b)2=
=a2+2a(3b)+(3b)2=a2+6ab+9b2.
Zaruriy hisoblashlarni og‘zaki
bajarib, oraliq natijalarni yozmaslik mumkin. Masalan,
birdaniga bunday yozish mumkin:
(5a2–7b2)2=25a4–70a2b2+49b4.
Yig‘indi yoki ayirmaning kvadrati formulasini qisqa ko‘paytirish
formulalari deyiladi va ba’zi hollarda hisoblashlarni soddalashtirish uchun
qo‘llanadi. Masalan:
1)
992 = (100 – 1)2 = 10000 – 200 + 1 = 9801;
2)
522 = (50 + 2)2 = 2500 + 200 + 4 = 2704.
(1) formula (1+a)2 ifodaning qiymatlarini
taqribiy hisoblashlarda ham qo‘llaniladi. a
son musbat yoki manfiy son bo‘lib, uning moduli 1 ga nisbatan kichik bo‘lsa (masalan, a=0,0032 yoki a=–0,0021), u holda a2 son yanada kichik bo‘ladi va shu sababli
(1+a)2=1+2a+a2
tenglikni (1+a)2≈1+2a
taqribiy tenglik bilan almashtirish mumkin. Masalan:
1)
(1,002)2=(1+0,002)2≈1+2·0,002=1,004;
2)
(0,997)2=(1–0,003)2≈1–2·0,003=0,994.
Yig‘indining kvadrati va ayirmaning kvadrati
formulalari ko‘phadni ko‘paytuvchilarga ajratishda ham
qo‘llaniladi, masalan:
1)
x2+10x+25=x2+2·5·x+52=(x+5)2;
2)
a4–8a2b3+16b6=(a2)2–2·a2·4b3+(4b3)2=(a2–4b3)2.
M a s a l a .
Formulani isbotlang:
(3)
(a+b)3=(a+b)(a+b)2=(a+b)(a2+2ab+b2)=
=a3+2a2b+ab2+a2b+2ab2+b3=a3+3a2b+3ab2+b3.
Xuddi
shunga o‘xshash,
(4)
formulani ham
isbotlash mumkin.
(3) va (4) formulalar mos ravishda yig‘indining
kubi va ayirmaning kubi
deb ataladi.
(3) va (4) formulalar ham qisqa
ko‘paytirish formulalari hisoblanadi.
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Yig‘indining kvadrati,
ayirmaning kvadratini,
yig‘indining kubi,
ayirmaning kubi,
qisqa ko‘paytirish formulalari.
|