4- §. ARIFMETIK AMALLARNING XOSSALARI

     Algebrani puxta o‘rganish uchun arifmetik amallarning xossalarini yaxshi bilish lozim. Eslatib o‘taylik, arifmetik amallar deb qo‘shish, ayirish, ko'paytirish va bo'lish amallarini aytiladi. Sonlar ustida bu amallarning xossalarini qisqacha formulalar ko‘rinishida yozamiz. Amallarning asosiy xossalari odatda qonunlar deb ataladi. Qonunlardan foydalanib amallarning boshqa xossalarini ham asoslash mumkin.

1. Q o‘ sh i sh   v a   k o‘ p a y t i r i sh.

Qo‘shish va ko‘paytirishning asosiy qonunlarini sanab o'tamiz.

1. O‘ r i n   a l m a sh t i r i sh   qonuni:

a+b=b+a,   ab=ba. 

2. G u r u h l a sh   qonuni:

(a+b)+c=a+(b+c),   (ab)c=a(bc). 

3. T a q s i m o t   qonuni:

a(b+c)=ab+ac. 

Bu tengliklarda a, b, c - ixtiyoriy sonlar.

Masalan,

1,2+3,5=3,5+1,2; ;

(–8)·(125+7)= (–8)·125+(–8)·7.

Qo‘shish va ko‘paytirish qonunlari yordamida amallarning boshqa xossalarini ham hosil qilish mumkin.

Masalan:

a+b+c+d=a+(b+c+d),   (abc)d=(ab)(cd), 
  (a+b+c)d=ad+bd+cd).

1-Masala. Hisoblang:  75+37+25+13.

Hisoblashlarni ko‘rsatilgan tartibda olib borish mumkin: 75 ga 37 ni qo‘shib, natijaga 25 ni qo‘shish va oxirgi natijaga 13 ni qo‘shish. Lekin qo‘shishning xossalaridan foydalanib, hisoblashlarni soddalashtirish mumkin:

75+37+25+13=(75+25)+(37+13)=100+50=150.

Bu misol shuni ko‘rsatadiki, amallarning xossalaridan foydalanib, hisoblashlarni eng sodda(oqilona) usulda bajarish mumkin.

Amallarning xossalari algebraik ifodalarni soddalashtirish maqsadida bajariladigan almashtirishlarda ham qo‘llaniladi.

2-Masala. Ifodani soddalashtiring:

3(2a+4b)+5(7a+b).

3(2a+4b)+5(7a+b)=3·2a+3·4b+5·7a+5·b=

=6a+12b+35a+5b=(6a+35a)+(12b+5b)=

=(6+35)a+(12+5)b=41a+17b.

Bu masalani yechish jarayonida quyidagi ifoda hosil bo‘ldi:

6a+12b+35a+5b.

Bu ifodada 6a va 35a qo'shiluvchilar o‘xshashdir, chunki ular bir-biridan faqat koeffitsiyentlari bilangina farq qiladi. 12b va 5b qo‘shiluvchilar ham o‘xshash. Shu sababli 6a+12b+35a+5b ifoda o‘rniga 41a+17b ifodani yozish, ya’ni o‘xshash hadlarni ixchamlash mumkin bo‘ladi.

Oraliq hisoblashlarni og‘zaki bajarib, almashtirishlar yozuvini qisqartirish mumkin. Masalan,

6(3x+4)+2(x+1)=18x+24+2x+2x+2=20x+26.

2. A y i r i sh

3-Masala. Toshkent va Samarqand shaharlari orasida Jizzax shahri joylashgan. Toshkentdan Samarqandgacha bo‘lgan masofa 300 km, Toshkentdan Jizzaxgacha bo‘lgan masofa esa 180 km. Jizzaxdan Samarqandgacha bo‘lgan masofani toping.

Jizzaxdan Samarqandgacha bo‘lgan masofa x kilometr bo‘lsin. U holda

180 + x = 300,   bu yerdan  x = 300 – 180 = 200.

J a v o b.   120 km.

180 + x = 300 tenglikdan x qo‘shish ammaliga teskari deb aytiluvchi ayirish amali yordamida topiladi.

a sondan b sonni ayirish uchun a songa b songa qarama-qarshi bo‘lgan sonni qo‘shish kifoya:

a – b = a + (–b).

Shu sababli ayirish amalining xossalarini qo‘shish amalining xossalari orqali asoslash mumkim.

Masalan:

251+(49–13)=251+49–13=287, a+(b–c)=a+b–c,

123–(23+39)=123–23–39=61, a–(b+c)=a–b–c,

123–(83–77)=123–83+77=117, a–(b–c)=a–b+c.

4-Masala. Ifodalaning qiymatini hisoblang:

4(3x–5y)+6(x–y),

bunda .

Avval berilgan ifodani soddalashtiramiz:

4(3x – 5y) + 6(x – y) = 12x – 20y + 6x – 6y = 18x – 26y.

Hosil bo‘lgan ifodaning dagi qiymatini hisoblaymiz:

.

Ammallarninig xossalaridan foydalanish algebrik ifodani avval soddalashtirib, so‘ngi uning qiymatni oson yo‘l bilan hisoblash imkonini beradi.

3.  B o‘ l i sh.

5-Masala. To‘g‘ri to‘rtburchakning yuzi 380 sm², tomonlaridan biri 95 sm. To‘g‘ri to‘rtburchakninig ikkinchi tomoni uzunligini toping.

S = ab  formuladan ni topamiz. S = 380, a = 95 bo‘lgani uchun

.

J a v o b.   4 sm.

ab = S  tenglikdan b ko‘paytirish amaliga teskari deb ataluvchi bo‘lish amali yordamida topiladi.

a sonni b song abo‘lish uchun a sonni b soniga teskari bo‘lgan songa ko‘paytirish kerak:

Shu sababli bo‘lishning xossalarini ko‘paytirishning xossalaridan keltirib chiqarish mumkin.

6-Masala. Tenglikni isbotlang:

bu yerda .

Bo‘ishni ko‘paytirish bilan almashtirib, quyidagini hosil qilamiz:

.

Taqsimot qonunini qo‘llab,

ni topamiz. Ko‘paytirishni bo‘lish bilan almashtirib,

ni hosil qilamiz.

     TAYANCH   TUSHUNCHALAR:

O`rin almashtirih qonuni, guruhlash qonuni, taqsimot qonuni.